Quod in solum: Erasmi "de civilitate morum puerilium" opusculum recitatum

Quum hisce in pagellis quod in buccam, vel quicquid in solum, ut aiunt, venerit, scribere statuerim, opportunum duxi hodie scholae textum describere quam recitavi occasione cursus aestivi ad linguam Latinam per usum excolendam:

Salvete, una salute, omnes!

Hodie acturi sumus de Erasmi illius Roterodami libello quodam, anno 1530º edito, ad puerum nobili genere natum destinato, nomine Henricum a Burgundia, Adolphi principis Veriani filium.

“Quid? Ad puerumne tantum?” fortasse quaesiveritis.

Aio enimvero, ad puerum, nec ad puellam. Illis enim temporibus, ut neminem fugit, feminae virorum potestati erant subiectae, ut de puellis taceam.

“Ad puerum insuper nobili genere natum?” Quaerat quispiam.

Quid mirum? Animadvertite enim quo anno editus sit libellus. Temporibus illis, ut rerum gestarum periti nos docent, in Europa primas tenebant pauci viri, nobiles appellati, hoc est, tum feliciore seu locupletiore tum illustri seu notiore genere nati. Vulgus enim iis nobilibus subiectus, nobiles minoris ordinis eis qui in superiore ordine erant, omnes denique homines regi atque praelatis Ecclesiae, qui plurimum pollebant.

Quae quum ita sint, estne operae pretium, fortasse rogaveritis, tali opusculo operam dare hac novissima aetate, hoc recentissimo aevo, hisce denique temporibus quibus, iure dumtaxat, feminae non iam viris subiectae sunt, vulgus aristocratis illis, Europaei homines Ecclesiae praelatis?

Est enim operae pretium, medius fidius! Nec solum quo certiores fiamus de condicionibus illius aevi quo Erasmus floruit deque praeceptis bonorum morum ad pueros locupletiore ac feliciore genere natos destinatis, sed praeprimis, cum simus Latinitatis per usum et perdiscendae et docendae admodum studiosi, quo certiores fiamus de vocibus verborumque iuncturis locutionibusve utilissimis ad sermocinandum de iis quae ad vitam spectant cottidianam.

Quo quidem libello perlecto, iterum ac saepius usurpatis atque memoriae mandatis verbis locutionibusve illis, promptiores erimus ac paratiores ad ex tempore loquendum…

Prius tamen quam de ipso opusculo paucis agam, conferamus eius titulum.

Quid enim sibi vult vocabulum illud quod est civilitas?

Quaeramus in lexico, puta, Forcelliniano, ubi haec, inter alia, referuntur de illa voce:

“Civilitas, -atis, f., Ars seu prudentia tuendae ac conservandae civilis societatis. […] Dicitur etiam civilitas ea virtus, quae ad actus et vitam publicam pertinet, et in comitate quadam et modestia constituta est, superbiae et crudelitati contraria.”

De hoc Erasmi opusculo certior sum olim factus, cum manibus pervolverem codicem actorum decimi ALFae conventus. Inest enim commentarius in eo, oratio scripta atque habita a moderatoribus commentariorum periodicorum quibus index Melissa, Gaio Licoppe et Francisca Deraedt, inscripta vero De civilitate morum perilium. Quomodo Erasmus Latinitatem castiget simul cum moribus.

Qua praeterea in oratione, inter alia, haec referunt auctores:

“Multae sunt translationes […] intra quattuor saecula factae: inde appāret infirmitas linguae vernaculae, quippe quae tam mutabilis sit, cum sermo Latinus immutatus manserit, non solum a tempore Erasmi, sed etiam ab antiquis temporibus.

Erasmi libellus initio non est excogitatus ad usum scholarem; statim tamen multis in scholis est tanquam liber scholaris adhibitus. Etenim patebat opus non solum corrigere morum, sermonis, habitus rusticitatem, sed insuper esse perutile ad linguam Latinam exercendam. Sic factum est ut nonnnullis in scholis, semel in septimana, ex cathedra legeretur quoddam Civilitatis capitulum coram omnibus classibus congregatis.

anno 1534º magister quidam Marburgensis, nomine Rainardus Hadamarius, Erasmi libello, quo aptior fiat discipulis, novam dat formam: alternat enim quaestiones et responsa atque addit capitulum de modo se gerendi in schola et inter praelectiones.

De civilitate morum puerilium est ultimum ex operibus paedagogicis ab Erasmo conscriptis.

Res conscripta est tamquam epistula monitoria; auctor puerum directo alloquitur; est ergo paene dialogus, vel potius colloquium inter absentes […] Mos est, illo tempore, rem dedicare cuidam principi. […]

Usque ad finem Medii Aevi, filii procerum bonos mores discebant […]

Libellus Erasmi est primus, qui omnes condiciones vitae, etiam vitae privatae et intimae, complectatur.

Sed alia novitas in eo est, quod educationis praecepta nunc spectant ad omnes pueros, non solum ad nobiliores. […] Nobilitatem non solum pendere ab excelso ortu, sed etiam acquiri cultu artium liberalium. […]

Opus ipsum divisum est in septem inaequalia capitula.

[…] eadem occasione puer discit incredibilem serie Latinorum vocabulorum […] nec occasio praetermittitur inculcandi non pauca proverbia Latina, quae memoriae facile mandantur.

Lecto libello, aliquid statim in mentem venit: […] puellae raris occasionibus commemorantur, semper ad malum exemplum notandum. […] Erasmus tamen, ut exempli gratia apparet in colloquio Abbatis et Eruditae, non recusat feminarum institutionem. […] Libri ad puellarum educationem idonei non editi sunt ante undevicesimum saeculum. […]

Nuper in quadam historica emissione radiophonica audivi hoc: Erasmum suam aetatem non intellexisse, quod Latino sermone uti perrexisset, cum magis magisque florerent linguae, quae dicuntur nationales. Is, qui talia protulit, videtur Erasmi iudicium non perspectum habuisse. Sextum decimum saeculum insignitum est continuis terribilibusque bellis, quae principes Europaei inter se gesserunt. Erasmus multa scripsit contra haec Europaeorum bella civilia, quae gentibus tot tantaque mala inflixerunt. Linguae, quas principes volebant fieri nationales, ab Erasmo neglectae sunt, quod iam diu intellexerat eas esse nationalismorum instrumenta: linguae nationales separant et dividunt Europaeos. Lingua Latina contra est vinculum rei publicae litterarum, quae nationum limites ignorat. Quid refert, aiebat Erasmus, pertinere ad unam alteramve nationem, eos qui se litteris dedunt; omnis homo qui Musas colit est popularis meus.”

Ceterum, Erasmi libellum de civilitate morum puerilium recitandum curavi restitutam, quam appellant, verba Latina enuntiandi rationem, pro viribus, adhibens. ut in transitu dicam, oro mihi veniam detis siquid peccaverim in verbis ea ratione recte enuntiandis, in accentibus recte ponendis, in quantitatibus denique vocalium rite observandis.

Valete!

1. Erasmi epistula ad Henricum puerum.

2. Praefatio epistulae.

3. Praecepta de oculis.

4. Supercilia et frons.

5. A naribus absit mucoris purulentia.

6. De malis, de ore, dentibus.

7. Reliqua de corpore.

8. De cultu.

9. De moribus in templo.

10. De conviviis. 1

11. De conviviis. 2